List do Hebrajczyków jest jednym z nielicznych listów biblijnych, w treści którego autor nie przedstawia się imiennie. Dyskusja na ten temat jest żywa od setek lat. Ustalenie autorstwa tego listu jest nieporównywalnie trudniejsze w stosunku do wszystkich pozostałych listów kanonu Pisma Świętego. Zdania na temat autorstwa są podzielone zarówno wśród wierzących jak również w środowisku naukowym i teologicznym. Materiał dowodowy jest stosunkowo szeroki. List zawiera szereg wskazówek, a inne księgi, takie jak Dzieje Apostolskie i inne listy, dostarczają dodatkowego kontekstu potrzebnego do badań, aby móc ustalić kto go napisał.
Tradycyjny pogląd jako autora Listu do Hebrajczyków wskazuje apostoła Pawła. Natomiast przeważająca większość współczesnych zachodnich teologów i badaczy taką tezę podważa. Co ciekawe, podobny spór widoczny był już w starożytności. Tak zwany „kościół wschodni”, co do zasady, akceptował pawłowe autorstwo, natomiast „zachodni” miał co do tego poważne zastrzeżenia – przyznając, że myśli mogły pochodzić od Pawła, ale niekoniecznie był on faktycznym autorem listu.
W niniejszym artykule dociekał będę słuszności poglądu tradycyjnego, mianowicie: Czy można uznać apostoła Pawła za autora Listu do Hebrajczyków? Odpowiedzi na to pytanie będę szukał w duchu biblijnego fundamentalizmu. W moich badaniach skupię się wyłącznie na argumentach opartych o dowody, których dostarcza Pismo Święte, bo tylko te informacje stanowią źródło informacji natchnionych przez Boga, które są autorytatywne dla wierzących w Jezusa Chrystusa. Odkrycia archeologiczne, relacje późniejszych świadków oraz argumenty z tradycji, jeżeli przytoczone, mają jedynie stanowić tło niniejszych rozważań ale nie brać udziału w procesie wyciągania wniosków. Nie mam zatem zamiaru wchodzić tutaj w sam środek debaty teologicznej, lecz przeanalizować temat wyłącznie od strony tekstu biblijnego. Chciałbym, żeby to Słowo Boże udzieliło odpowiedzi, jeśli takiej odpowiedzi można w satysfakcjonujący sposób udzielić.
List do Hebrajczyków powstał przed rokiem 70 n.e. Kluczowym argumentem jest tutaj brak wzmianki o zburzeniu świątyni jerozolimskiej. List obszernie omawia służbę w świątyni i system ofiarniczy. Gdyby świątynia już nie istniała, autor prawdopodobnie odniósłby się do tego wydarzenia jako do ostatecznego dowodu przemijającego charakteru starego przymierza. Brak takiej wzmianki sugeruje, że świątynia wciąż funkcjonowała w momencie pisania listu. Rozważmy następujące ustępy listu:
(4) Gdyby zaś był na ziemi, nie byłby kapłanem, gdyż są tu inni kapłani, którzy ofiarują dary zgodnie z prawem. (5) Służą oni obrazowi i cieniowi tego, co niebiańskie, jak Bóg powiedział Mojżeszowi, gdy miał zbudować przybytek: Uważaj – powiedział – abyś uczynił wszystko według wzoru, który ci został ukazany na górze.
Autor pisze w czasie teraźniejszym o służbie kapłanów w świątyni i składaniu darów ofiarnych. Wskazuje on, że w nic się nie zmieniło w funkcjonowaniu służby Bożej od momentu jej ustanowienia.
(6) A odkąd zostało to tak urządzone, do pierwszej części przybytku zawsze wchodzą kapłani pełniący służbę Bożą; (7) Do drugiej zaś raz w roku tylko sam najwyższy kapłan, i to nie bez krwi, którą ofiaruje za siebie i za grzechy niewiedzy ludu.
(25) I nie po to, żeby często ofiarować samego siebie jak najwyższy kapłan, który wchodzi co roku do Miejsca Najświętszego z cudzą krwią; (26) Bo inaczej musiałby cierpieć wiele razy od początku świata. Lecz teraz na końcu wieków pojawił się raz dla zgładzenia grzechu przez ofiarowanie samego siebie.
W czasie pisania tego listu służba kapłańska w Świątyni Jerozolimskiej normalnie funkcjonowała. Wspomnienie Miejsca Najświętszego i wejścia do niego z krwią raz w roku dowodzi również, że obchodzono Święto Przebłagania (Dzień Przebłagania z języka hebrajskiego – Jom Kipur), a zatem przestrzegano przepisów i nakazów związanych ze świętami nakazanymi narodowi żydowskiemu przez Boga.
Tradycyjne przekonanie, że listy spisane w ramach pism Nowego Przymierza stanowią „nauczanie apostolskie”, to moim zdaniem punkt wyjścia nie tylko dla ustalenia autorstwa tekstów biblijnych, ale przede wszystkim wiarygodności kanonu Pisma. Stwierdzenie, że w przypadku listów biblijnych mamy do czynienia z „nauką apostolską” oznacza, że to nauczanie pochodzi bezpośrednio od apostołów Jezusa Chrystusa. Warto zwrócić uwagę, że wymóg apostolskiego autorstwa listów przez wierzących jest na ogół pomijany. Nie bierze się tego argumentu w zasadzie pod uwagę. Moim zdaniem zdecydowanie niesłusznie.
Ponieważ jest to zagadnienie szerokie, jego dokładne omówienie opublikowałem w artykule: Nauczanie apostolskie: Fundament wierzących w Jezusa Chrystusa. W dalszych rozważaniach, na mocy przedstawionych dowodów we wspomnianym artykule, autora Listu do Hebrajczyków poszukiwał będę w wąskim gronie apostolskim. Co zostało również wykazane w powyżej wzmiankowanym artykule, apostoł Paweł także należał do grona dwunastu apostołów Jezusa Chrystusa, a zatem, w świetle tej informacji, mógł był autorem listu.
W odróżnieniu od większości ksiąg, najwięcej informacji na temat autora odnajdujemy nie we wstępie, lecz na końcu listu. Kilka ostatnich wersetów analizowanego tekstu stanowi bazę dla rozważań dotyczących autorstwa.
(17) Bądźcie posłuszni waszym przywódcom i bądźcie im ulegli, ponieważ oni czuwają nad waszymi duszami jako ci, którzy muszą zdać z tego sprawę. Niech to czynią z radością, a nie ze wzdychaniem, bo to nie byłoby dla was korzystne. (18) Módlcie się za nas. Ufamy bowiem, że mamy czyste sumienie, gdyż chcemy we wszystkim dobrze postępować. (19) A tym bardziej proszę was, abyście to czynili, abym jak najszybciej został wam przywrócony. (20) A Bóg pokoju, który przez krew wiecznego przymierza wyprowadził spośród umarłych wielkiego pasterza owiec, naszego Pana Jezusa; (21) Niech was uczyni doskonałymi w każdym dobrym uczynku, abyście spełniali jego wolę, dokonując w was tego, co miłe w jego oczach, przez Jezusa Chrystusa, któremu chwała na wieki wieków. Amen. (22) A proszę was, bracia, przyjmijcie to słowo zachęty, bo krótki list do was napisałem. (23) Wiedzcie, że brat Tymoteusz został uwolniony. Jeśli niedługo przybędzie, wraz z nim was zobaczę. (24) Pozdrówcie wszystkich waszych przywódców i wszystkich świętych. Pozdrawiają was bracia, którzy są z Italii. (25) Łaska niech będzie z wami wszystkimi. Amen.
Kluczowe informacje zostały podkreślone w tekście. Jak widać, jest ich naprawdę sporo. Prawdopodobnie wiele osób pasuje do poszczególnych wzmianek i informacji, jednak grono to zdecydowanie się zawęża jeśli wszystkie elementy układanki mają tworzyć jeden spójny obraz. Przejdźmy do analizy dostępnych informacji.
Wiedzcie, że brat Tymoteusz został uwolniony. Jeśli niedługo przybędzie, wraz z nim was zobaczę.
Autor z całą pewnością znał Tymoteusza. Skojarzenia w tym przypadku są oczywiste. Tymoteusz był jednym z najbliższych współpracowników Pawła, towarzyszem jego wielu podróży. Paweł wymienia go jako współautora wielu swoich listów. Do ich pierwszego spotkania doszło, gdy apostoł wraz z Sylasem () dotarł do Derbe i Listry (). Od tego momentu, prawdopodobnie aż do śmierci apostoła, Tymoteusz pozostawał z nim w ścisłej współpracy. Jeżeli rzeczywiście chodzi tu o zamiar podróży Pawła i Tymoteusza do Jerozolimy to istnieje kilka możliwości kiedy list mógł powstać. Biorąc jednak pod uwagę pozdrowienia od braci z Italii () wskazuje to na późniejszy okres służby apostoła Pawła, już po odbytej czwartej podróży misyjnej do Rzymu. W większości listów napisanych z Rzymu Paweł znajdował się w areszcie domowym lub był więźniem w pałacu cesarskim. Z więzienia apostoł został najprawdopodobniej zwolniony. Pierwszy List do Tymoteusza oraz List do Tytusa zostały najwyraźniej napisane na wolności, ponieważ w odróżnieniu od innych listów Paweł nic nie wspomina o uwięzieniu a równocześnie informuje o swoich dalszych planach podróży. Jeżeli hipoteza pawłowego autorstwa List do Hebrajczyków jest słuszna to list musiał być napisany w podobnym czasie do dwóch wymienionych listów. Więcej na temat podróży jakie apostoł Paweł odbył oraz czasu napisania poszczególnych listów omówiłem w artykule: Podróże apostoła Pawła: Na podstawie relacji Łukasza w Dziejach Apostolskich. Wracając do argumentu dotyczącego autorstwa, znajomość autora z Tymoteuszem sugeruje związek z Pawłem, gdyż byli ze sobą bardzo mocno związani w służbie i podróży.
Pozdrówcie wszystkich waszych przywódców i wszystkich świętych. Pozdrawiają was bracia, którzy są z Italii.
Autor listu musiał mieć kontakt z wierzącymi w Italii, której stolicą i głównym ośrodkiem wszelakich dziedzin był Rzym. Informacja ta jest bardzo istotna. Z grona apostołów, zgodnie z Pismem Świętym, tylko apostoł Paweł był w stolicy imperium. Trafił tam jako więzień cesarski podczas swojej „czwartej podróży misyjnej”. Poza Pawłem brak jest innych wyraźnych kandydatów z grona dwunastu uczniów. Niektóre osoby wskazują, że również Piotr był w Rzymie, interpretując termin „Babilon” () jako symboliczne określenie „Rzymu” ale sam tekst nie ma czysto alegorycznego charakteru, dlatego co do tego wniosku można mieć spore wątpliwości. Paweł natomiast był w Rzymie bez żadnych wątpliwości (; ), podkreślał kilkukrotnie zamiar takiej podróży (; ; ) a nawet znał osobiście braci i siostry z Rzymu zanim tam w ogóle dotarł. Akwila i Pryscylla byli wierzącym małżeństwem, apostoł poznał w ich Koryncie ale pochodzili z Rzymu (; ).
Można oczywiście wymienić wielu braci, którzy mieszkali bądź przebywali w Rzymie, natomiast nikt z nich nie należał do wąskiego kręgu apostolskiego. Dodatkowo autor listu pisze o nadziei, że zostanie przywrócony żydowskim braciom, co wskazuje praktycznie jednoznacznie na jego pochodzenie. W świetle tej informacji, ponownie, wyłącznie Paweł pasuje do opisu. Przyjrzyjmy się bliżej okolicznościom tej sprawy.
(18) Módlcie się za nas. Ufamy bowiem, że mamy czyste sumienie, gdyż chcemy we wszystkim dobrze postępować. (19) A tym bardziej proszę was, abyście to czynili, abym jak najszybciej został wam przywrócony.
Ze słów autora listu wynika, że przebywał wśród wierzących Żydów. Owe „przywrócenie” nie jest jasno objaśnione w samym tekście, a skoro tak, to takie określenie tym bardziej musiało być jasne dla odbiorców. Autor najpewniej doprecyzowałby tę myśl, chyba że osoby czytające ten list nie miałyby żadnych wątpliwości, że rzeczywiście „utraciły” swojego brata.
Bez najmniejszych wątpliwości utrata i nadzieja na „przywrócenie” autora listu przez Żydów pasuje do okoliczności, w których apostoł Paweł opuścił Judeę, czyli w wyniku intryg i oskarżeń środowiska faryzejskiego oraz podburzonego tłumu. Gdy Paweł przybył do Jerozolimy został przyjęty z radością:
(17) A gdy przybyliśmy do Jerozolimy, bracia przyjęli nas z radością. (18) Nazajutrz Paweł poszedł z nami do Jakuba, gdzie zebrali się wszyscy starsi. (19) Powitawszy ich, opowiedział im szczegółowo, czego Bóg dokonał wśród pogan przez jego posługę. (20) Gdy to usłyszeli, chwalili Pana i powiedzieli: Widzisz, bracie, ile tysięcy Żydów uwierzyło, a wszyscy gorliwie trzymają się prawa. (21) Lecz o tobie słyszeli, że odwodzisz od Mojżesza wszystkich Żydów, którzy są wśród pogan, mówiąc, że nie mają obrzezywać dzieci ani żyć według swoich zwyczajów. (22) Cóż więc czynić? Z pewnością zejdzie się lud, bo usłyszą, że przybyłeś. (23) Zrób zatem to, co ci mówimy. Mamy tu czterech mężczyzn, którzy złożyli ślub.
(26) Wtedy Paweł wziął ze sobą tych mężczyzn, a następnego dnia poddał się razem z nimi oczyszczeniu i wszedł do świątyni, zgłaszając wypełnienie dni oczyszczenia, aż za każdego z nich złożona zostanie ofiara. (27) Kiedy zaś te siedem dni dobiegało końca, zobaczyli go w świątyni Żydzi z Azji, podburzyli tłum i rzucili się na niego;
Paweł nie zdążył nacieszyć się społecznością z braćmi. Nie minęło więcej niż dziesięć dni nim został schwytany, a w wyniku kolejnych wydarzeń eskortowany do Cezarei (). Słowa o przywróceniu apostoła braciom z Judei bez wątpliwości mają w stosunku do niego sens.
Warto również zwrócić uwagę, że list przekazuje w sposób autorytatywny nauki dla wierzących. Moim zdaniem wskazuje to na żydowskie pochodzenia autora. Musiała to być osoba, która cieszyła się autorytetem, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, że wśród braci były osoby, które nie rozumiały Bożego pojednania w Chrystusie Żydów i Greków (; ). Nawet apostoł Piotr w obliczu presji niektórych braci był zmuszony postąpić w sposób obłudny. Śmiałość, pewność i autorytet wyrażony w słowach Listu do Hebrajczyków pokazuje, że były to najpewniej słowa wierzącego Żyda, który napisał do swoich rodaków.
Bądźcie posłuszni waszym przywódcom i bądźcie im ulegli, ponieważ oni czuwają nad waszymi duszami jako ci, którzy muszą zdać z tego sprawę. Niech to czynią z radością, a nie ze wzdychaniem, bo to nie byłoby dla was korzystne.
Pozdrówcie wszystkich waszych przywódców i wszystkich świętych. Pozdrawiają was bracia, którzy są z Italii.
Choć autor cieszył się szacunkiem i autorytetem odbiorców (co pokazuje dydaktyczny charakter listu) to jednak nie identyfikuje się jednoznacznie jako przywódca wspólnoty wierzących, do których napisał list. Zachęca do posłuszeństwa przywódcom i pozdrawia ich ale się do nich nie zalicza (mimo, że ma nadzieję, że zostanie im przywrócony). Ponownie, nasuwa to na myśl w sposób oczywisty apostoła Pawła, powołanego jak wiadomo do szczególnego rodzaju służby. Przypomnijmy co sam apostoł powiedział na ten temat:
(6) A co do cieszących się uznaniem – jakimi kiedyś byli, jest dla mnie bez znaczenia, Bóg bowiem nie ma względu na osobę – ci więc, którzy cieszą się uznaniem, nic mi nie narzucili. (7) Wręcz przeciwnie, gdy widzieli, że została mi powierzona ewangelia wśród nieobrzezanych, jak Piotrowi wśród obrzezanych; (8) (Ten bowiem, który działał skutecznie przez Piotra w sprawowaniu apostolstwa wśród obrzezanych, skutecznie działał i we mnie wśród pogan); (9) I gdy poznali daną mi łaskę, Jakub, Kefas i Jan, którzy są uważani za filary, podali mnie i Barnabie prawicę na znak wspólnoty, abyśmy my poszli do pogan, a oni do obrzezanych.
Paweł miał świadomość, że choć był Żydem to jednak powierzono mu ewangelię wśród nieobrzezanych. Jako jedyny uczeń posiadał autorytet apostoła powołanego przez Pana Jezusa a równocześnie jego obszarem pracy były tereny pogańskie (), co wyraźnie odróżniało go od innych apostołów. Fakt, że List do Hebrajczyków porusza w swojej treści wiele głębokich zagadnień, nie wyłącznie podstawy nauki lecz nauki doskonałe (Hbr.6) oraz oparty jest na drobiazgowej znajomości Tory i prawa żydowskiego (Hbr.8, Hbr.9), wskazuje na autorstwo kogoś o żydowskim pochodzeniu i wysokim autorytecie. Paweł jako wykształcony u Gamaliela były faryzeusz i apostoł Jezusa Chrystusa w pełni wpasowuje się w sylwetkę autora, który z jednej strony wydaje się być w ramach swojego autorytetu – przywódcą, z pochodzenia – Izraelitą, a równocześnie nie będący przywódcą wierzących pochodzenia żydowskiego.
Powszechna interpretacja wskazuje, że autorowi przekazali ewangelię naoczni świadkowie służby Jezusa. Argumentuje się, że wyklucza to autorstwo pawłowe, gdyż ten w wielu miejscach uważał się za bezpośredniego świadka, który otrzymał objawienie bezpośrednio od Pana Jezusa.
Jakże my ujdziemy, jeśli zaniedbamy tak wielkie zbawienie, które było głoszone na początku przez Pana, a potwierdzone nam przez tych, którzy go słyszeli?
Paweł rzeczywiście otrzymał objawienie bezpośrednio od Jezusa. Z drugiej jednak strony nigdy nie spotkał Jezusa w jego ciele przed uwielbieniem. Jak to się ma do przytoczonego fragmentu?
Będąc precyzyjnym przy interpretacji (), fragment ten dowodzi jedynie tego, że autor nie był bezpośrednim naocznym świadkiem ziemskiej służby Jezusa. Paweł rzeczywiście nigdy nie chodził z Jezusem przed ukrzyżowaniem i nigdy też tego nie twierdził. Sam składa świadectwo o wydarzeniu w drodze do Damaszku oraz słowach jakie usłyszał od Ananiasza, co wyraźnie wskazuje na czas, gdy Paweł uwierzył w Chrystusa - zdecydowanie po Jego zmartwychwstaniu. Fragment ten brzmi jak proste przypomnienie kolejności wydarzeń, w ramach których ewangelia była głoszona kolejnym ludziom.
Autor w swojej wypowiedzi wskazuje na wymiar wspólnotowy (zbawienie „potwierdzone nam”) i wiarygodność świadectwa o tym zbawieniu. To z kolei prowadzi do wniosku, że autorowi bardziej chodzi aby pokazać, że wielu ludzi widziało Jezusa i że wielu usłyszało ewangelię od Jego bezpośrednich uczniów, niż kierować uwagę na własne indywidualne objawienie. Zaniedbanie zbawienia, które było objawione wyłącznie w nadprzyrodzony sposób apostołowi Pawłowi jest mniejszym zarzutem, niż zaniedbanie świadectwa o zbawieniu wielu bezpośrednich i pośrednich świadków oraz odbiorców ewangelii, którzy mają teraz wytrwać w wierze.
Podsumowując zatem informację o naocznych świadkach, którzy przekazali autorowi treść zbawienia, wyklucza to autorstwo listu spośród grona pierwotnych dwunastu apostołów, którzy byli bezpośrednimi uczniami Jezusa przed Jego śmiercią i zmartwychwstaniem.
Argument ten natomiast nie wyklucza Pawła, ponieważ choć sam w wielu miejscach podkreślał, że jest bezpośrednim uczniem Jezusa, jednak robił to okolicznościach, gdy podważano Jego apostolstwo. W tym jednak wypadku nie ma cienia wątpliwości, że o to mogło chodzić. Po prostu nacisk został położony na powszechność głoszonego świadectwa o zbawieniu, a świadectwo w takiej formie dotarło oczywiście również do Pawła.
Z jednej strony apostoł otrzymał objawienie bezpośrednio od Pana Jezusa, z drugiej jednak strony, nie zmienia to faktu, że nie był świadkiem ziemskiej służby Jezusa na własne oczy. Faktem jest natomiast, że apostoł w czasie swojej służby miał bezpośredni kontakt z co najmniej kilkoma bezpośrednimi świadkami zmartwychwstania Pana Jezusa.
Jako argument przeciw autorstwu Pawła podkreśla się brak typowego dla apostoła sposobu przywitania, który zawarty jest w większości jego listów. Nim odniosę się do tego argumentu w dalszej części, chciałbym wskazać, że sposób pozdrowień na końcu listu odgrywa nie mniejszą rolę, niż sposób przywitania się na jego początku, a te pozdrowienia akurat mamy w liście zawarte:
Łaska niech będzie z wami wszystkimi. Amen.
Gdyby przyjrzeć się wszystkim znanym nam autorom listów biblijnych to w sposób wyraźny wyłącznie apostoł Paweł stosował powtarzalną i usystematyzowaną formę pozdrowień końcowych. Apostoł Jakub nie zawarł pozdrowień, kończy swój list przekazując wyłącznie różne pouczenia. Apostoł Juda na koniec listu oddaje chwałę Bogu nie skupiając się na adresatach. Apostoł Piotr w pierwszym liście żegna się z odbiorcami życzeniami miłości i pokoju, a w drugim życzeniem wzrostu łaski i poznania. Apostoł Jan jeśli pozdrawiał odbiorców to bez konkretnego dookreślenia.
Stwierdzenie „Łaska niech będzie z wami wszystkimi. Amen.” to charakterystyczna „wizytówka” apostoła Pawła. Stosował bardzo podobną formę zdania w wielu swoich listach. Oto przykłady:
(23) Łaska Pana Jezusa Chrystusa niech będzie z wami. (24) Miłość moja niech będzie z wami wszystkimi w Chrystusie Jezusie. Amen.
Łaska Pana Jezusa Chrystusa, miłość Boga i wspólnota Ducha Świętego niech będzie z wami wszystkimi. Amen.
Łaska naszego Pana Jezusa Chrystusa niech będzie z waszym duchem, bracia. Amen.
Łaska niech będzie ze wszystkimi, którzy miłują naszego Pana Jezusa Chrystusa w szczerości. Amen.
Łaska naszego Pana Jezusa Chrystusa niech będzie z wami wszystkimi. Amen.
Pozdrowienie moją, Pawła, ręką. Pamiętajcie o moich więzach. Łaska niech będzie z wami. Amen.
Gdybym miał wskazać, kto napisał słowa „Łaska niech będzie z wami wszystkimi. Amen.” nie wiedząc z jakiej księgi biblijnej pochodzą, bez wahania wskazałbym apostoła Pawła, który życzeniami łaski i potwierdzeniem „amen” kończył zdecydowaną większość swoich listów.
Broniąc tezy przypisującej autorstwo listu apostołowi Pawłowi poza informacjami pochodzącymi z listu, których waga jest najmocniejsza, warto również przyjrzeć się istotnej informacji spoza samego listu.
Przypisanie autorstwa Listu do Hebrajczyków apostołowi Pawłowi wiąże się z informacją przekazaną nam w Drugim Liście Piotra.
(14) Dlatego, umiłowani, oczekując tego, starajcie się, abyście zostali przez niego znalezieni bez skazy i nienaganni, w pokoju; (15) A cierpliwość naszego Pana uważajcie za zbawienie, jak i nasz umiłowany brat Paweł według danej mu mądrości pisał do was; (16) Jak też mówi o tym we wszystkich listach. Są w nich pewne rzeczy trudne do zrozumienia, które, podobnie jak inne Pisma, ludzie niedouczeni i nieutwierdzeni przekręcają ku swemu własnemu zatraceniu. (17) Wy zatem, umiłowani, wiedząc o tym wcześniej, miejcie się na baczności, abyście nie byli zwiedzeni przez błąd bezbożników i nie wypadli z waszej stałości.
Na podstawie słów apostoła Piotra wiemy, że Paweł napisał jakiś list do wierzących Żydów. Pisząc o tym zwraca uwagę na takie zagadnienia jak wytrwanie w wierze, potrzeba cierpliwości i zagrożenie zwiedzeniem. Jest to dokładnie zakres zagadnień, który został poruszony w Liście do Hebrajczyków. Wspomniany na przykład „błąd bezbożników” można połączyć z przytoczonym przykładem „bezbożnika Ezawa” (), tóry za jedną potrawę sprzedał swoje pierworództwo.
(15) Uważajcie, żeby nikt nie pozbawił się łaski Boga, żeby jakiś korzeń goryczy, wyrastając, nie wyrządził szkody i aby przez niego nie skalało się wielu; (16) Żeby nie było żadnego rozpustnika lub bezbożnika jak Ezaw, który za jedną potrawę sprzedał swoje pierworodztwo.
Na podstawie słów Piotra można domniemać, że był zapoznany z treścią listu Pawła, skoro dokonuje oceny złożoności poruszonych w nim zagadnień. Apostoł przypominał o błędzie bezbożników, przez co wyraźnie nawiązał do ostrzeżenia apostoła Pawła, aby nikt nie pozbawił się łaski Boga podążając za przykładem bezbożnika Ezawa.
Trudno równocześnie odnieść wrażenie, że chodzi tutaj o jakiś inny, niezachowany list, o którym wspominać miałby Piotr. Pismo samo się uzupełnia i tłumaczy. Skoro tak, to w przypadku listu, którego autor zdecydowanie przypomina postać Pawła a równocześnie powinniśmy takiego listu się spodziewać, skoro wspomina o nim apostoł Piotr, daje to konkretne podstawy, by to właśnie apostołowi pochodzącemu z Tarsu przypisać autorstwo List do Hebrajczyków.
Trzecią, w mojej ocenie najsłabszą grupę argumentów, stanowią subiektywne spostrzeżenia i indywidualne oceny dotyczące listu. Tego typu argumenty są słabsze, niż fakty zawarte bezpośrednio w liście. Przykładem faktów jest znajomość autora z Tymoteuszem, powiązania z Jerozolimą i obecność w Italii. Przykład subiektywnych spostrzeżeń to przede wszystkim ocena stylu i cech listu czy konieczność występowania podobieństw do innych znanych listów.
Spośród wszystkich listów apostolskich obszerność i złożoność Listu do Hebrajczyków plasuje go bardzo wysoko na tle innych. Gdyby natomiast przyjrzeć się znanym nam autorom listów to właściwie tylko apostoł Paweł pisał tak długie listy (choćby napisany do wierzących z Rzymu czy Koryntu). Analizując natomiast styl i formę argumentacji to List do Hebrajczyków przypomina pod tym względem List do Rzymian. W obu przypadkach twierdzenia i nauki oparte są na pośrednich, bezpośrednich czy nawet wręcz cytatach dosłownie przepisanych z różnych ksiąg biblijnych. W przypadku Hebrajczyków są to fragmenty Księgi Kapłańskiej i Psalmów, a w przypadku List do Rzymian ksiąg prorockich, szczególnie Księgi Izajasza.
Wiele osób zwraca uwagę, że apostoł Paweł w większości swoich listów przedstawiał się w wyraźny sposób, podkreślając przy tym swoje apostolstwo. Na przykład:
Paweł, powołany apostoł Jezusa Chrystusa z woli Boga, i Sostenes, brat;
Paweł, apostoł nie od ludzi ani przez człowieka, ale przez Jezusa Chrystusa i Boga Ojca, który go wskrzesił z martwych;
Rzeczywiście, w Liście do Hebrajczyków brak jest podobnej formy, jaką apostoł Paweł zwykł się przedstawiać w swoich listach. Nie musi to jednak zaprzeczać jego autorstwu listu napisanego do Żydów. W jednym z poprzednich punktów pokazano, że sposób pozdrowień końcowych Listu do Hebrajczyków zdecydowanie pasuje do Pawła. Czym zatem można wytłumaczyć brak typowego dla apostoła wstępu?
Powodów nasuwa się kilka. Na początek wyjdźmy od zwykłej obserwacji. List ma charakter wyraźnie inny od listów Pawła. Pierwszy rozdział Listu do Hebrajczyków przyjmuje charakter poetycki, hymniczny i bardziej przypomina traktat biblijny niż zwykły list pasterski. Potrzeba rozpoczęcia listu od oddania chwały Jezusowi Chrystusowi zdecydowanie uzasadnia, by nie rozpoczynać listu w sposób typowy.
List cechuje się również głębokim i złożonym stopniem poruszonych zagadnień prawa żydowskiego. Pod tym względem list ten jest nieporównywalny z żadnym innym. Wymaga to oczywiście odpowiedniej wiedzy samego autora. Apostoł Paweł na podstawie odebranego wykształcenia był zdolny do napisania czegoś takiego (pomijając samo prowadzenie Ducha Świętego). Jeśli rzeczywiście on był autorem listu, to różnice między innymi jego listami tłumaczy też to, że pozostałe pisał przecież do ludzi pochodzenia nieżydowskiego. Pod pewnymi względami List do Hebrajczyków może mieć inną formę ale tłumaczy to inny odbiorca i złożoność poruszonej tematyki. Paweł nie przedstawia się w liście, bo odwodziłoby to uwagę czytelników od oddania w jakże podniosły sposób chwały Panu Jezusowi Chrystusowi.
Przeciwnicy poglądu przypisującego autorstwo listu Pawłowi zwracają uwagę na różnice w stylu Listu do Hebrajczyków w porównaniu do listów Pawła, których autorstwa się nie kwestionuje. Na podstawowe elementy tych różnic składają się:
Preferencje słownikowe: Autor listu używa pewnych słów i zwrotów, które rzadko lub wcale nie występują w pismach Pawła.
Struktura zdań: Konstrukcje zdań w liście są często bardziej złożone i płynne niż w listach Pawła.
Wspomniane różnice mogą wynikać z tego, że listy Pawła pisane do nieżydów miały inny charakter niż List do Hebrajczyków, którego pierwszy rozdział jest bardziej hymnem ku uwielbieniu Pana Jezusa niż praktycznymi zaleceniami dla adresatów. Można argumentować, że tak uroczyste wprowadzenie było zamierzone ze względu na wagę poruszanej tematyki i adresatów. W takiej sytuacji dodanie typowego powitania nie pasowałoby do tak podniosłej formy listu.
W porównaniu z listami do innych zgromadzeń (np. Koryntu czy galacji), List do Hebrajczyków zawiera zdecydowanie mniej bezpośrednich napomnień moralnych czy praktycznych zaleceń dotyczących życia wspólnotowego. Skupia się bardziej na doktrynalnym pouczeniu i zachęcie do wytrwania w wierze. Wynika to z zadeklarowanego celu autora, aby odnieść się do tego, „co doskonałe” (), w kontraście do „podstawowych nauk o Chrystusie”, które były skierowane do wierzących pochodzenia nieżydowskiego. Zatem różnica w stylu nie musi wynikać z innego autorstwa, lecz innej tematyki i odmiennej grupy odbiorców.
Podsumowując, styl listu może odbiegać od innych listów Pawła ze względu na inną formę, okoliczności, tematykę i specyfikę adresatów. Uroczysty początek i doktrynalna głębia z konieczności wymagały bardziej literackiego języka. Różnice w użyciu pewnych złożonych słów i odmienne konstrukcje zdań nie muszą przeczyć autorstwu Pawła, gdyż brak jest w takim wypadku materiału porównawczego aby to rozstrzygnąć. Apostoł Paweł w pozostałych swoich listach przekazywał nauki w taki sposób, aby były zrozumiałe dla odbiorców nieżydowskich. Pisał do ludzi, którzy niedawno się nawrócili. W przypadku Listu do Hebrajczyków sprawa wyglądała inaczej. List został napisany nie tylko na długo po tym, jak Jezus Chrystus umarł i zmartwychwstał (w skutek czego ewangelia napełniła już dawno tereny Judei) lecz do ludzi, którzy jako Izraelici według ciała znali dobrze Pisma. Można to nawet ująć w ten sposób, że gdyby List do Hebrajczyków nie odbiegał w stylu od pozostałych listów Pawła to byłoby to co najmniej dziwne i niezrozumiałe.
Argumenty faktograficzne, takie jak znajomość Tymoteusza, wzmianka o Italii, czy aluzje do przeszłych relacji z odbiorcami, wydają się mieć większą wagę, ponieważ nie podlegają subiektywnym ocenom, lecz bezpośrednio łączą autora z konkretnymi aspektami życia i działalności Pawła. Wzmianka o naocznych świadkach jest bardziej ogólna i łatwiejsza do pogodzenia z jego autorstwem. Paweł zapewne słyszał o Jezusie od innych apostołów, których spotkał w trakcie swojej służby, co nie przeszkadza w tym, że najpierw otrzymał objawienie bezpośrednio od Pana Jezusa. Ocena różnic i podobieństw w stylu napisania listu ma bardziej subiektywny charakter, jednak potencjalnych różnic można by się spodziewać, skoro Paweł pisał do całkowicie innej grupy odbiorców niż zazwyczaj.
List do Hebrajczyków nie zawsze był umieszczany w kolejności po listach Pawła. Jego umiejscowienie w Biblii różniło się w zależności od tradycji i czasu. W wielu wczesnych manuskryptach i tradycjach zachodnich (łacińskich) List do Hebrajczyków często był umieszczany po listach Pawła skierowanych do wspólnot (Rzymian - Filemona), a przed listami powszechnymi (Jakuba - Judy). Takie umiejscowienie sugerowało pewne powiązanie z myślą Pawła, ale jednocześnie odróżniało go od jego „głównych” listów.
W tradycji wschodniej (greckiej), List do Hebrajczyków zazwyczaj był umieszczany bezpośrednio po Listach Pawła do zgromadzeń, a przed listami osobistymi do konkretnych braci. Takie umiejscowienie podkreślało jego związek z Pawłem, nawet jeśli autorstwo było dyskutowane.
List do Hebrajczyków nie zawsze zajmował stałą pozycję po listach Pawła. Jego umiejscowienie w kanonie Nowego Testamentu ewoluowało i różniło się w zależności od tradycji. Obecnie, w większości współczesnych Biblii, List do Hebrajczyków znajduje się po listach Pawła i przed listami powszechnymi, co odzwierciedla kompromisowe podejście, uznające jego związek z myślą pawłową, ale jednocześnie odrębny charakter. Należy pamiętać, zwłaszcza w świetle powyższych argumentów, że samo umiejscowienie listu nie jest argumentem w temacie ustalenia autorstwa listu.
W komentarzu do analizowanego listu czytamy:
List do Hebrajczyków napisany z Italii przez Tymoteusza.
— przypis do Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej
W świetle informacji widocznych w liście, w których autor ma nadzieję, że Tymoteusz dopiero do niego przybędzie (), wyklucza to w sposób dość jednoznaczny możliwość, aby to właśnie on napisał list. Gdyby Tymoteusz rzeczywiście pełnił w tym przypadku funkcję skryby, autor przekazałby wówczas zgodnie z rzeczywistym stanem informację, że Tymoteusz już do niego przybył.
